• PDHJ Publika Relatóriu Monitorizasaun Sistema Distribuisaun Ai-moruk Iha Timor-Leste

    Dili– Bazeia ba preokupasaun no perguntas barak ne’ebé mak mosu iha públiku kona-ba fornesimentu no distribuisaun ai-moruk iha territoriu Timor-Leste la to’o hodi atende ba ema moras (pasiente) sira iha Ospital Nasional Guido Valadares (HNGV), Ospital Referral 6, Sentru Saúde 65 no Postu Saúde Komunitária 202 iha Munisipiu 12, inklui Rejiaun Administrava Espesial Oe-cusse Ambeno (RAEOA), ho ida ne’e, Provedoria dos Direitos Humanos Justiça (PDHJ) hala’o monitorizasaun ba sistema distribuisaun ai-moruk iha fulan Abril to’o Agustu 2015 liu ba.

    Provedor, Dr. Silverio Pinto Baptista hateten katak, objetivu halo monitorizasaun ba prgrama distribuisaun ai-moruk ne’e, atu hare liu ba kuantidade fornesimentu no distribuisaun ai-moruk mak hala’o husi Ministério Saúde liu husi Instituisaun Públiku Servisu Autónomu Medikamentus no Ekipamentus Saúde (SAMES), karik sei iha iregularidades ruma mak implika implementasaun distribuisaun ai-moruk la’o ladun diak hodi fó impaktu ba kuantifikasaun estoke ai-moruk falta.

    Provedor hatutan, alvu ba programa ne’e mak hanesan Munisipiu Ainaro, Lautem, Viqueque, Dili no mos RAEOA, ho razaun hila Munisipiu 4 inklui RAEOA tanba atu minimiza área geográfika monitorizasaun ne’ebé luan no tempu ne’ebé naruk no bele iha posebilidade atu produs relatoriu tuir tempu determinadu. Atividade ne’e halo bazeia ba mandatu PDHJ nian, tanba nuúdar instituisaun independente ho nia kompetensia atu simu keixas husi sidadaun hasoru poderes públiku, halo investigasaun, halo mediasaun, konsiliasaun no halo fiskalizasaun no monitorizasaun ba implementasaun programa governu nian.

    Provedor esplika mos, métodu ne’ebé uza iha monitorizasaun ne’e deskriptivu analítiku ho aprosimasaun kualitativu. Tekniku rekollamentu dadus foti husi distribuisaun dokumentus peskiza iha instalasaun farmasia HNGV, Ospital Referral RAEOA, Servisu Saúde Munisipiu 4, Sentru Saúde 15 no Postu Saúde 16 ho aprosimasaun metódu eskala likert, entrevista klean ho informandu ne’ebé responsabiliza ba distribuisaun ai-moruk  no halo observasaun direta ba iha objetu fasilidade saúde ne’ebé mak akuntabel direta ho sistema distribuisaun  ai-moruk ninian.

    Provedor dehan katak, bazeia ba rezultadu monitorizasaun hatudu katak sistema distribuisaun ai-moruk ne’ebé aplika husi Ministériu Saúde liu husi instituisaun públiku SAMES desde tinan 2005 to’o 2016 seidauk lao másimu, tanba seidauk iha baze legal espesifiku atu regula kona-ba aprovizionamentu, armazenamentu, fornesimentu no distribuisuan ai-moruk ba nivel Ospital Nasional no Munisipiu sira, jestaun kontrolu ba estoke ai-moruk no tempu transportasaun.

    Faktu indika katak, Farmásia HNGV, Ospital Referral RAEOA, Sentru Saúde 15 no Postu Saúde 16 reprezenta Munisipiu 8 desde tinan 2005 to’o 2015 seidauk iha guia ba jestaun ai-moruk iha ospital ka Standard Operating Procedure (SOP) mak fornese husi Ministériu Saúde hodi fó indikasaun téknikamente kona-ba oinsa atu halo prosesamentu planu ba ai-moruk mensal, trimestral no ekstra (emerjensia) ida ke estandarizadu ho kalkulasaun ba kuantifikasaun ai-moruk ne’ebé propoen husi Ospital Nasional no Munisipiu sira tuir númeru pasiente ne’ebé iha.

    Ho obstakulu barak ne’ebé mak presiza buka ninia solusaun hodi melhora implementasaun sisteme distribuisaun ai-moruk iha Timor-Leste bele la’o efetivu ba oin, Provedoria husu ba Ministério Saúde atu elabora leis no dekretu leis espesifiku kona-ba sistema distribusiaun ai-moruk, presiza elabora Standard Operationg Procedure (SOP) hodi regula kona-ba prosesa planu pedidu/ordem ba ai-moruk regular, trimestral no ekstra (emerjensia) estandarizadu, no mos halo monitorizasaun kada tinan ba iha fasilidade saúde Ospital Munisipiu hotu hodi verifika data recording pasiente hirak mak vizita kada mensal no trimestral.