• PDHJ Selebra Loron Aniversario ba dala 13

    Dili : Ezistensia Provedoria dos Direitos Humanos no Justiça (PDHJ) bazeia ba artigus 27, 150 no 151 Konstituisaun RDTL no mos dever legal PDHJ nian ne’ebé hatúr ona iha Estatutu rua PDHJ nian, primeiru, Lei Nú 7/2004 Estatutu konaba Provedór Direitus Umanus no Justisa no segundu, Dekretu Lei nú: 31 Estatutu konaba Provedoria dos Direitus Umanus no Justisa. PDHJ iha mandatu rua hodi hala’o, ida maka promove no protege direitus umanus no seluk maka promove governasaun di’ak.

    Tuir mai ita bele le’e informasaun kompleta iha diskursu S.E. Sr. Provedor Dr. Silverio Pinto Baptista.

    Exelências,

    Senhores e Senhoras,

    Ilustres e Distintos konvidadus

    Bom dia ba ita bo’ot sira hotu.

     

    Ein primeiru lugar ha’u hakarak hato’o agradesimentu wa’in ba AMAN MAROMAK, tanba ho NIA domin tomak mak ohin loron 30 Maiu 2017 ita bele halibur hamutuk iha fatin ida ne’e hodi selebra désimu terseiru aniversariu PDHJ nian.

    Juridikamente PDHJ ezisti ona durante tinan 13, maibé atividades normalmente hala’o durante tinan 12 nia laran hahú husi simu keixas husi públiku iha loron 24 Marsu 2006. Ha’u sente orgullu hanesan Provedor Direitus Umanus no Justisa ba periodu datoluk depois de periodu primeiru no segundu Dr. Sebastião Dias Ximenes maka sai hanesan Provedor no Adjuntus iha mandatu primeiru maka Dr. Amandio de Sa Benevides no segundu mandatu Dr. Rui Pereira dos Santos no atan ha’u rasik hanesan Provedor Adjuntu ba area direitus umanus iha periodu primeiru no segundu husi Fulan Juñu 2005 to’o Fulan Outubru 2014.

    Ezistensia Provedoria dos Direitos Humanos no Justiça bazeia ba artigus 27, 150 no 151 Konstituisaun RDTL no mos dever legal PDHJ nian ne’ebé hatúr ona iha Estatutu rua PDHJ nian, primeiru, Lei Nú 7/2004 Estatutu konaba Provedór Direitus Umanus no Justisa no segundu, Dekretu Lei nú: 31 Estatutu konaba Provedoria dos Direitus Umanus no Justisa. PDHJ iha mandatu rua hodi hala’o, ida maka promove no protege direitus umanus no seluk maka promove governasaun di’ak.

    PDHJ nia vizaun maka proteje direitus umanus, hametin integridade no promove governasaun di’ak iha Timor-Leste. PDHJ nia Misaun maka nuudár institusaun nasionál direitus umanus Timor-Leste nian, órgaun independente Estadu nian ne’ebé harí atu proteje, promove direitus umanus no governasaun di’ak.

    PDHJ nia mandatu maka promove no protege direitus umanus no promove governasaun di’ak nune’e atividades ne’ebé PDHJ hala’o regularmente mak simu keixas husi komunidade ka públiku no keixas ho inisiativa Provedor, halo investigasaun, promosaun, edukasaun, monitorizasaun, advokasia, mediasaun no konsiliasaun, hato’o rekomendasaun ba governu no instituisoens públikas. PDHJ mos hala’o atividade adisional tuir nesesidade no kompetênsia no mos servisus ka atividades iha âmbitu nasional no internasional iha área rua refere.

    Hanesan Instituisaun Estadu nian, PDHJ nia estrutura organika maka hanesan, iha parte politika PDHJ iha Provedor 1, adjuntus provedor 2, ida ba área governasaun di’ak no ida seluk ba área direitus umanus. Enkuantu iha parte téknika, bazeia ba Dekretu Lei nú: 31/2016, PDHJ iha Estrutura ida mais alargada komposta husi 17 Kargus de Diresaun i Xefia nebeé sai hanesan lideransa téknika iha PDHJ. Hau hakarak informa ba ita boot sira katak PDHJ foin primeira vés aplika Selesaun Pur Méritu, tanba neé, karik ita haré ba jéneru, la dún hatudu balansu jéneru. Husi 17 funsionárius ba Kargus de Diresaun i Xefia, maioria asume husi mane hanesan rezultadu husi Selesaun Pur Méritu. Total funsionariu permanente ne’ebé maka oras ne’e servisu iha PDHJ iha Sede sentral to’o Delegasaun Territorial sira hamutuk ema nain 95, mane ema nain 53 no feto ema nain 42.

    Ho implementasaun Dekretu-Lei nú: 31/2016, iha mós aumentu de vensimentu ba funsionárius PDHJ. Aleinde saláriu báziku nebeé estabelese husi Governu, iha subsídiu 2 hanesan subsídiu alimentar USD 50 no subsídiu funsional %20 husi saláriu báziku. Subsídiu sira neé atu motiva funsionáriu sira PDHJ nian   hodi dezempeña diak liu tán sira nia servisu nebeé nakonu ho riskus oioin.

    Ilustres e Distintos Convidados,

    Iha tinan 2016, Provedoria dos Direitos Umanus no Justisa haksolok tebes ho atriubuisaun Prémiu ba funsionáriu nain rua husi Komisaun da Funsaun Públika. Ba atribuisaun ida neé hanesan ónra no valorizasaun boot ba ami Instituisaun Estadu nebeé hau rasik lidera. Funsionáriu nain rua neé, ida mak Sra. Joanita Silveira nebeé la kleur tán sei asume kargu hanesan Diretóra PDHJ Rejionál Baucau no ida seluk mak Sra. Rosentina de Araújo, auxiliar limpeza, nebeé servisu kleur ona iha PDHJ hahú kedas husi estabelesimentu PDHJ iha tinan 2005.

    Kestaun seluk nebeé hau hakarak mensiona iha neé katak iha ámbitu polítika desentralizasaun VI Governu Konstitusional hodi entrega poder iha áreas balun ba Munisípiu sira iha Timor laran tomak, Provedoria dos Direitos Humanus no Justisa agora daudaun prepara hela ofisial PDHJ liu husi formasaun no treinamentu finansiadu husi GtoG, programa USAID no NZAID nian.

    PDHJ hanesan Instituisaun Estadu ne’ebe Independente, hala’o nia kna’ar, la haree ba kor, rasa, ideologia politika, relijiaun, sexo no generu. PDHJ halo atendimentu ba publiku liu husi prinsipiu direitus umanus no governasaun di’ak. Atu atinji prinsipius hirak ne’e, hahu iha tinan 2009 PDHJ establese ona sede regional 4 maka hanesan Delegasaun Territorial iha Baucau, Same, Maliana no Oecusse. Delegasaun Territorial ida-idak nia area kompetensia servisu maka hanesan Delegasaun Territorial Baucau area servisu kobre iha Munisipiu Baucau, Manatutu, Viqueque no Lautem. Delegasaun Territorial Same kobre Munisipiu Aileu, Ainaro no Manufahi. Delegasaun Territorial Maliana nia area kompetensia servisu maka Munisipiu Bobonaro, Covalima, Ermera no Delegasaun Territorial Oecusse nia area kompetensia servisu maka Regiaun Espesial Administrativa Oecusse Ambeno (RAEOA).

    Bazeia ba planu estratéjiku PDHJ 2011-2020, iha prioridades 4 maka PDHJ define hanesan, autoridade Públika sira iha kuñesimentu di’ak kona ba direitus umanus no governasaun di’ak iha sira nia kuadru institusional. PDHJ promove katak autoridade sira halo prevensaun no korresaun ba violasaun ba prinsípiu direitus umanus no boa governasaun nian. Ema vulneravel sira iha protesaun hasoru abuzu direitus umanus no bele hetan asesu diak ba atendimentu públiku. PDHJ asegura kapasidade, independénsia PDHJ hodi garante bele implementa mandatu ho diak. Estratejia ne’e PDHJ implementa liu husi atividades regular maka hanesan simu keixas, investigasaun, monitorizasaun, promosaun no edukasaun no mediasaun no konsiliasaun.

    Desde PDHJ loke nia odamatan ba públiku iha Loron 24 Fulan Marsu 2006 to’o iha Maiu 2017 PDHJ simu keixas husi komunidades no inisiativa Provedor hamutuk 2.335. Husi total keixas ne’e maioria keixas ho total 1.342 kona-ba indikasaun administrasaun la di’ak, keixas 894 kona-ba indikasaun violasaun direitus umanus no keixas hamutuk 99 kona-ba indikasaun korupsaun.

    Enkuantu iha parte fiskalizasaun no monitorizasaun PDHJ hala’o ba projetu sira maka governu hala’o no mos hala’o monitorizasaun regular iha sela detensaun no prizaun sira no mos halo monitorizasaun ba isu insidental hanesan issu direitu ekonomia sosial no kultura hanesan saúde edukasaun no seluk tan. Hala’o mos monitorizasaun ba situasaun direitus umanus hanesan iha krize polí tika no militar 2006, eleisaun presidensial no parlamentar ne’ebé hala’o iha Timor Leste, evikasaun husi governu ba komunidade sira inklui issu insidental seluk maka iha relasaun ho mandatu PDHJ.

    Tinan 2017 sai hanesan tempu festa demokrasia nebeé ita halo kada tinan lima. Tanba neé PDHJ halao mós monitorizasaun konaba Eleisaun Prezidensial 2017 nebeé nia rezultadu hatoó ona iha enkontru públiku iha loron 21 de Abril liu ba. PDHJ halao atividade ida neé ho inisiativa rasik no bazeia ba situasaun.

    Ilustres e Distintus konvidadus

    PDHJ hala’o mos atividades promosaun no edukasaun hanesan fó treinamentu ba membrus PNTL F-FDTL, Guarda Prizaun, Lideransa Komunitaria inklui sosializasaun ba estudante sira husi ensiku Pre-Sekundaria to’o Universitariu. Nune’e mos PDHJ halo mediasaun no konsiliasaun ba kazus maka iha indikasaun violasaun direitus umanus no administrasaun la di’ak.

    Durante ne’e iha ona rezultadu no mos impaktu signifikante husi atividade sira ne’ebé PDHJ hala’o ona. Ezemplu husi total keixas 2.435 bazeia ba rejultadu investigasaun PDHJ finaliza ona kazu ho total 167 kona-ba violasaun administrasaun la di’ak no kazu hamutuk 383 kona-ba violasaun direitus umanus no rekomenda ona ba Ministeriu no Instituisaun relevantes hodi implementa tuir sira nia kompetensias. Enkuantu kazu kona-ba krime PDHJ hato’o ba Ministeriu Públiku hodi kontinua halo prosesu no kazus ne’ebé iha indikasaun korupsaun hato’o ona ba Comissão Anti Corupção (CAC) hodi kontinua hala’o prosesu.

    Iha parte promosaun PDHJ hahu husi tinan 2008 fó ona premio direitus umanus ba komandu PNTL sira husi Munisipiu sira hanesan Ainaro, Covalima, Manatutu, Lautem, Manufahi, Liquiça no Regiaun Espesial Administrativa Oecusse Ambeno (RAEOA). Premiu direitus umanus refere PDHJ fó ba komandatu PNTL ne’ebé temi iha leten ho kriteira maka durante tinan ida nia laran bazeia ba baze de dadus PDHJ hatudu katak laiha keixas husi komunidade sira hasoru Komandu PNTL sira. Ho premio direitus umanus nu’udar meius ida hodi fó motivasaun ba membrus PNTL sira hodi bele hala’o knaar tuir lei no ordem maka vigora iha Timor Leste.

    Ilustres e Distintus konvidadus

    A nível nasional PDHJ hala’o ona servisu hamutuk ho Parlamentu Nasional no Governu, hanesan Ministeriu Solidaridade Sosial (MSS), Ministeriu Edukasaun, Ministeriu Administrasaun Estatal (MAE), Ministeriu Justisa no Ministeriu Saúde.

    Enkuantu kooperasaun ho instituisaun estadu maka hanesan Komandu Geral PNTL liu husi Sentru Formasaun PNTL hodi elabora manual direitus umanus ba kadetes membru PNTL no fasilita nafatin treinamentu direitus umanus atu bele kapasita membru PNTL, hodi nune’e membrus PNTL bele hala’o knaar tuir Lei no Ordem, respeita direitus umanus no hala’o knaar tuir prinsípius governasaun di’ak no kooperasaun ho F-FDTL hodi realiza atividade promosaun. PDHJ mos iha akordu kooperasaun servisu ho CAC, Komisaun Funsau Públika, Inspesaun Geral do Estadu hodi realiza treinamentu hamutuk ba funsionariu públiku sira, membrus PNTL no F-FDTL.

    Iha parte sosiadade sivil PDHJ servisu hamutuk ho Asssosiasaun HAK, Fundasaun Mahein, Luta Hamutuk, Belun, Fundasaun Haburas, Fokupers no mos NGO sira seluk iha nivel Kapital Nasaun RDTL no mos iha Nivel Munisipiu sira. Iha tempu krize 2006 PDHJ servisu hamutuk ho NGO sira hodi establese Join Monitoring Team (JMT) hodi halo monitorizasaun hamutuk ba situasaun direitus umanus iha Timor Leste liu-liu ba situasaun IDPs sira iha Dili no mos iha Distritu sira iha momentu ne’ebá.

    La’os ne’e de’it iha nivel internasional PDHJ hala’o ho KOMNAS HAM Indonesia hodi haree ba asuntu fronteira no mos labarik ne’ebé separa ho sira-nia familia durante konflitu politika hahu iha 1975-1999. Akordu kooperasaun entre PDHJ no KOMNAS HAM Indonesia nia asaun konkreta maka iha tinan 2015 no 2016 realiza reunifikasaun entre labarik hirak ne’ebé separa ho sira nia familia durante konflitu politika 1975-1999 ho sira-nia familia no dialogu entre Estadu Timor Leste ho labarik maka separa ho sira-nia familia nune’e tuir dadus ne’ebé iha katak tinan 2015 ema nain 14 no iha Maiu 2016 ema nain 12. Sesaun dialogu referee bele implementa duni tanba servisu no esforsu makaas husi ekipa umanitaria ne’ebé kompostu husi PDHJ, Gabineti Primeiru Ministru, MSS, ICRC, CVTL, AJAR-TL, Fundasaun Alola, ACbit no Assosiasaun HAK. Ekipa ne’e mos iha kooperasaun diak ho ekipa umanitaria iha Jakarta-Indonesia ne’ebe kompostu husi KOMNAS HAM Indonesia, AJAR Jakarta, KONTRAS no IKOHI nune’e regularmente hala’o koordenasaun hodi buka tuir no identifika labarik Timor oan nebe lakon komunikasaun ho familia sira iha tempu naruk nia laran. Esforsu hirak ne’e nu’udar asaun umanitaria konkreta hodi implementa komitementu Estadu TL no Estadu Indonesia tuir rekomendasaun balun husi Comisaun Verdade no Amizade (CVA) relasiona ho Establesementu Komisaun ba buka ema lakon.

    PDHJ mós halo kooperasaun ho ajensia internasional, nune’e iha tinan 2014 PDHJ hetan tulun finanseiru husi Ajensia ba Dezenvolvimentu Internasional NZAID iha Timor-Leste. Iha momentu ne’ebá programa refere nu’udar projetu pilotu ho durasaun fulan 18 no primeira vez aplika iha Timor Leste ho benefisiariu maka PDHJ hodi dezeña atu reforsa desentralizasaun no desenvolve instituisaun hodi promove no protege direitus umanus no promove governasaun di’ak iha Timor-Leste. Programa refere ho naran G2G ou Program entre Governo Timor Leste ho Governo Estdos Unidos América no iha tinan 2016 PDHJ sai nafatin benefisiariu ba programa refere.

    Ilustres e Distintos konvidadus

    PDHJ sai ona membru permanente ba Instituisaun Direitos Humanos Asia Pacific Forum (APF), membru permanente ba International Coordinating Commite (ICC) hahu iha tinan 2008 nune’e mos PDHJ re-akredita fila fali iha tinan 2013 ho estatutu A bazeia ba rezultadu servisu PDHJ nian. Ba kooperasaun ho instituisoens internasionais, PDHJ tenta no buka atu kontinua hametin relasaun no kooperasaun di’ak ho instituisoens hotu-hotu ne’ebé iha kna’ar no mandatu hanesan PDHJ nian. Nune’e, agora daudaun PDHJ iha kooperasaun di’ak ho Instituisoens Nasionais Direitus Humanos hanesan membru SEANF. Membru ba APF iha rejiaun Asia Pasifico. Membru ba ICC toó hetan estatuto “A” no iha prosesu reakreditasaun hetan nafatin estatuto “A”. Ida ne’e urgullu ba Estadu Timor Leste tanba hatudu katak PDHJ esforsa-an hodi hametin nafatin nia komitementu servisu ne’ebé di’ak tuir padrão no prinsipius legais no mekanismus internasionais sira maka iha. PDHJ mos sai membro Ombudsman Asia nian no hola parte iha Ombudsman Regiaun Australasian and Pacific Ombudsman. Iha tinan 2013 PDHJ integra ona iha Rede de Cooperação entre Instituições Nacionais de Direitos Humanos no Provedores da Justiça Paises Membros CPLP nian, no iha tinan 2014 , PDHJ mak lidera Rede de Cooperação refere.

    Hanesan membru GANHRI, iha relatóriu lubuk ida mak PDHJ submete ona hanesan Universal Periodic Review (UPR) nebeé hatoó dala rua iha tinan 2011 no 2015. PDHJ mos hato’o relatoriu komplementariu sira konaba Konvensaun kona-ba Direitu Labarik iha tinan 2015, Konvensaun kona-ba Halakon Forma Diskriminasaun Hotu-Hotu Hasoru Feto primeiru iha tinan 2009 no relatoriu ba daruak iha tinan 2015. PDHJ hato’o mos relatoriu Konvensaun Internasionál kona-ba Protesaun ba Direitu Traballadór Imigrante no sira-nia Família iha tinan 2015.

    Ilustres e Distintos konvidadus

    Kona-ba dezenvolvimento institusional, PDHJ kontinua dezenvolve-an em termus de kapasitasaun rekursus umanus. Nune’e iha tinan 2016 PDHJ hanesan membru FDCH hetan treinamentu iha areas oioin hanesan kursu lian Portugés ein parseria ho Eskola Portugeza Ruy Cinatti, treinamentu konaba teknika investigasaun, mediasaun no konsiliasaun, Elaborasaun no analiza legal, RBM no treinamentu konaba monitorizasaun ba eleisoens. Iha tinan 2017, iha ona planu atu fó formasaun iha areas balun hanesan kontabilidade intermediária, mediasaun no analiza konflitu, administrasaun ba atendimentu públiku, Jestaun de rekursus umanus, konseitu konaba governasaun diak, metodolojia de peskiza, abilidade de komunikasaun ein públiku.

    Durante PDHJ nia ezistensia hasoru dezafios oi-oin ezemplu ida maka orsamentu geral estadu ne’ebé aloka ba PDHJ ki’ik tebes. Ezemplu iha tinan 2014 orsamentu estadu PDHJ ho total $ 1,512.000, iha tinan 2015 orsamentu hamutuk $ 1,411,000 no tinan 2016 orsamentu geral estadu ba PDHJ hamutuk $ 1.479.000.

    Orsamento estadu ne’ebé aloka ba PDHJ la sufisiente no adekuadu ida ne’e inpaktu tebes ba PDHJ atu halao knaar ho independénsia no imparsialidade ho excelente hanesan instituisaun estado ne’ebe iha poder atu superviziona no fiskaliza servisus no knaar poderes públiku sira, nune’e mos oinsa proteje no promove direitus umanus sidadaun hotu nian ho di’ak no promove governasaun di’ak tuir prinsipius governasaun di’ak.

    Maske em geral kooperasaun entre instituisoens sira ho PDHJ lao di’ak, maibé sei iha instituisoens balun ne’ebé seidauk komprende ho di’ak kna’ar no poder PDHJ nian, nune’e rekomendasaun balun ne’ebé PDHJ rekomenda ou surat ruma PDHJ haruka ba, sira la tau importánsia no konsiderasaun atu implementa no responde, balun mos implementa rekomendasaun husi PDHJ, maibe la fó hatene ba Provedor kona-ba implementasaun. Tanba tuir Lei 7/2004 kona-ba Estatutu PDHJ nian, órgauns kompetentes hotu ne’ebe simu rekomendasaun husi Provedor, iha dever legal atu implementa iha periodu loron 60 no informa ba Provedor kona-ba implementasaun ne’e.

    Dezafiu seluk mos tuir politika VI Konstitusional hahu iha tinan 2016 hahu implementa desentralizasaun iha parte finansas ba ajensia autónoma sira maibé hanesan Provedor rekoñese katak oras ne’e dau-daun PDHJ seidauk iha rekursus umanus ne’ebé adekuadu em termus de kuantidade no kualidade.

    Ilustres e Distintos konvidadus

    Iha biban kmanek ne’e no ikus liu, ein primeiru lugar hau hakarak agradese ba Estadu Timor-Leste, Prezidensia da Repúblika, Parlamentu Nasional, Governu no Tribunal sira no entidade sira seluk tomak nebeé fó. Ein segundu lugar hau hakarak agradese mós sosiedade sivil, ONG sira nebeé hanesan perseiru inkansável hodi halao servisu hamutuk ho ami hanesan FONGTL, Rede Feto, CVTL. Ein terseiru lugar, iha ámbitu kooperasaun internasional hau la haluha no agradese ida pur ida ami nia parseiru internasional nebeé fó apoiu ba ami hanesan USAID no NZAID liu husi programa GtoG nebeé nia implementasaun agora daudaun lao hela, Uniaun Europeia nebeé fó apoiu finanseiru ba programa projetu divulgasaun no promosaun direitus umanus liu husi filmajen. Ba Asesoria Direitus Umanus Nasoens Unidas nian nebeé mak fó tulun mai ami iha elaborasaun Manual direitus umanus nebeé mak la kleur tan sei treinamentu ba treinadores sira konaba konteúdu manual nee rasik.

    Agradese mos ba media nasional hanesan RTTL-ep, Timor Post, Diario Nasional, STL selu-seluk tan inklui media internasional no komponente hotu-hotu ne’ebé maka ami la konsege temi iha biban kmanek ida ne’e.

    Pur últimu la haluha agradese ba Eis Xefe du Estadu, Sr. Taur Matan Ruak nebeé kondekora Provedor de Direitus Umanus no Justisa ein rekonesimentu ba rezultadu servisu nebeé ami atinji durante neé hodi kontribui ba dezenvolvimentu nasaun Timor-Leste.

    Ami konsiente katak PDHJ nia servisu sei la posivel tuir ema hotu nia mehi se la konta ho imi hotu nia kontribuisaun no servisu hamutuk no ami sempre nakloke atu kontinua halo kooperasaun ho komponentes hotu. PDHJ presiza tebes ema hotu nia apoiu ho tulun hodi promove no proteje direitus humanus, hametin integridade no promove governasaun di’ak iha Timor-Leste iha tinan 12 liu ba, oras ne’e no iha futuru.

    Iha biban kmanek ida ne’e mos agradese ba parte tomak ne’ebé bele marka prezensa iha fatin ida ne’e hodi selebra aniversariu PDHJ. Nune’e espesial agradese ba Ministeriu Solidaridade Sosial ne’ebé disponivel tebes hodi oferese salaun enkontru MSS hodi nune’e PDHJ bele realiza seremonia ida ne’e.

    OBRIGADO.