• DISKURSU PROVEDOR, Dr. SILVERIO PINTO BAPTISTA IHA SERIMONIA SELEBRASAUN ANIVERSARIU PDHJ BA DALA 12

    Dili- Ba dahuluk ha’u, hakarak hato’o agradese wa’in ba AMAN MAROMAK, tanba ho nia domin tomak mak iha loron 25 Maiu 2016, ita bele halibur hamutuk iha fatin ida ne’e hodi selebra loron aniversariu PDHJ ba dala 12.

    Juridikamente PDHJ ezisti ona durante tinan 12, maibé atividades normalmente hala’o durante tinan 10 nia laran hahu husi PDHJ loke odamatan ba publiku iha loron 24 Marsu 2006 hodi hahu ho simu keixas husi públiku. Ha’u sente orgullu hanesan Provedor Direitus Umanus no Justisa ba periodu datoluk depois de periodu primeiru no segundu Dr. Sebastião Dias Ximenes maka sai hanesan Provedor no Adjuntus iha mandatu Primeiru maka Dr. Amandio de Sa Benevides no segundu mandatu Dr. Rui Pereira dos Santos no atan ha’u rasik hanesan Provedor Adjuntu ba area direitus umanus iha periodu primeiru no segundu husi Fulan Juñu 2005 to’o Fulan Outubru 2014. Durante tinan 12 ona PDHJ nia ezistensia foin ba dahuluk ita bele hamutuk hodi selebra loron aniversariu PDHJ nian.

    Iha selebrasaun aniversariu PDHJ nian ba dala uluk ne’e, ora-oras tan Provedor sei fó tomada de pose ba membru Konsellu Konsultivo ba Provedoria dos Direitos Humanos e Justiça. Bazeia ba Dekretu Lei Nú 25/2011, Órganico husi PDHJ Artigu 17 defini katak, Konselho Konsultivo   sai nu’udar órgaun koletivu konsulta nian, ho nia misaun maka atu halo balansu períodiku ba atividades husi PDHJ liu husi sosiedade sívil sira nia partisipasaun tomak.

    Ezistensia Provedoria dos Direitos Humanos no Justiça ho baze iha Artigu 27, Artigu 150 no 151 Konstituisaun RDTL no mos dever legal PDHJ nian ne’ebé hatúr ona iha Estatutu PDHJ Lei Nú 7/2004. PDHJ iha mandatu rua hodi hala’o maka promove no protege direitus umanus no promove governasaun di’ak.

    PDHJ nia vizaun maka proteje direitus umanus, hametin integridade no promove governasaun di’ak iha Timor-Leste. PDHJ nia Misaun maka nuudár  institusaun nasionál direitus umanus Timor-Leste nian, órgaun independente ne’ebé harí atu proteje,  promove direitus umanus no governasaun di’ak.

    PDHJ nia mandatu maka promove no protege direitus umanus no promove governasaun di’ak nune’e atividades ne’ebé PDHJ hala’o regularmente mak simu keixas husi komunidade ka públiku no keixas ho inisiativa Provedor, halo investigasaun, promosaun, edukasaun, monitorizasaun, advokasia, mediasaun no konsiliasaun, hato’o rekomendasaun ba governu no instituisoens públikas.  PDHJ mos hala’o atividade adisional tuir nesesidade no kompetênsia no mos servisus ka atividades ho âmbitu nasional no internasional iha área rua refere.

    Hanesan Instituisaun Estadu nian, PDHJ nia estrutura organika maka hanesan, iha parte politika PDHJ iha Provedor ema nain 1, adjuntus provedor iha ema nain 2, ida-idak nia area servisu maka adjunta Provedora ba area governasaun di’ak no adjuntu Provedor ba area direitus umanus. Enkuantu iha parte teknika PDHJ iha Direitor Geral ema nain 1, Diretor Nasional ema nain 4, feto 1 mane ema nain 3, Diretor Delegasaun Territorial iha ema nain 4, feto ema nain 1 no mane ema nain 3. Enkuantu Xefi Departamentu iha ema nain 16, feto ema nain 7 no mane ema nain 9 no funsionariu husi nivel tekniku superior to’o assistente hamutuk ema nain 71. Nune’e total funsionariu permanente ne’ebé maka oras ne’e servisu iha PDHJ iha Sede sentral to’o Delegasaun Territorial sira hamutuk ema nain 95, mane ema nain 53 no feto ema nain 42.

    PDHJ hanesan Instituisaun Estadu ne’ebe Independente, hala’o nia kna’ar, la haree ba kor, rasa, ideologia politika, relijiaun, sexo no generu. PDHJ halo atendementu ba publiku liu husi prinsipiu direitus umanus no governasaun di’ak. Atu atinji prinsipius hirak ne’e, hahu iha tinan 2009 PDHJ establese ona sede regional 4 maka hanesan Delegasaun Territorial iha Baucau, Same, Maliana no Oecusse. Delegasaun Territorial ida-idak nia area kompetensia servisu maka hanesan Delegasaun Territorial Baucau area servisu kobre iha Munisipiu Baucau, Manatutu, Viqueque no Lautem. Delegasaun Territorial Same kobre Munisipiu Aileu, Ainaro no Manufahi. Delegasaun Territorial Maliana nia area kompetensia servisu maka Munisipiu Bobonaro, Covalima, Ermera no Delegasaun Territorial Oecusse nia area kompetensia servisu maka Regiaun Espesial Administrativa Oecusse Ambeno (REAOA).

    Bazeia ba planu estratejia PDHJ 2011-2020, iha prioridades 4 maka PDHJ define hanesan, autoridade Públika sira iha kuñesimentu di’ak kona ba direitus umanus no governasaun di’ak iha sira nia kuadru institusional. PDHJ promove katak autoridade sira halo prevensaun no korresaun ba violasaun ba prinsípiu direitus umanus no boa governasaun nian. Ema vulneravel sira iha protesaun hasoru abuzu direitus umanus no bele hetan asesu diak ba atendimentu públiku. PDHJ asegura kapasidade, independénsia PDHJ hodi garante bele implementa mandatu ho diak. Estratejia ne’e PDHJ implementa liu husi atividades regular maka hanesan simu keixas, investigasaun, monitorizasaun, promosaun no edukasaun no mediasaun no konsiliasaun.

    Desde PDHJ loke nia odamatan ba públiku iha Loron 24 Fulan Marsu 2006 to’o iha Maiu 2016 PDHJ simu keixas husi komunidades no inisiativa Provedor hamutuk 2.335. Husi total keixas ne’e maioria keixas ho total 1.342 kona-ba indikasaun administrasaun la di’ak, keixas 894 kona-ba indikasaun violasaun direitus umanus no keixas hamutuk 99 kona-ba indikasaun korupsaun.

    Enkuantu iha parte fiskalizasaun no monitorizasaun PDHJ hala’o ba projetu sira maka governu hala’o no mos hala’o monitorizasaun regular iha sela detensaun no prizaun sira no mos halo monitorizasaun ba isu insidental hanesan issu direitu ekonomia sosial no kultura hanesan saúde edukasaun no seluk tan. Hala’o mos monitorizasaun ba situasaun direitus umanus hanesan iha krize poltika no militar 2006, eleisaun presidensial no parlamentar ne’ebé hala’o iha Timor Leste, evikasaun husi governu ba komunidade sira inklui issu insidental seluk maka iha relasaun ho mandatu PDHJ.

    PDHJ hala’o mos atividades promosaun no edukasaun hanesan fó treinamentu ba mebrus PNTL F-FDTL, Guarda Prizaun, Lideransa Komunitaria inklui sosializasaun ba estudante sira husi ensiku Pre-Sekundaria to’o Universitariu. Nune’e mos PDHJ halo mediasaun no konsiliasaun ba kazus maka iha indikasaun violasaun direitus umanus no administrasaun la di’ak.

    Durante ne’e iha ona rezultadu no mos impaktu signifikante husi atividade sira ne’ebé PDHJ hala’o ona. Ezemplu husi total keixas 2.335 bazeia ba rejultadu investigasaun PDHJ finaliza ona kazu ho total 167 kona-ba violasaun administrasaun la di’ak no kazu hamutuk 383 kona-ba violasaun direitus umanus no rekomenda ona ba Ministeriu no Instituisaun relevantes hodi implementa tuir sira nia kompetensias. Enkuantu kazu kona-ba krime PDHJ hato’o ba Ministeriu Públiku hodi kontinua halo prosesu no kazus ne’ebé iha indikasaun korupsaun hato’o ona ba Comissão Anti Corupção (CAC) hodi kontinua hala’o prosesu.

    Iha parte promosaun PDHJ hahu husi tinan 2008 fó ona premio direitus umanus ba komandu PNTL sira husi Munisipiu sira hanesan Ainaro, Covalima, Manatutu, Lautem, Manufahi, Liquiça no Regiaun Espesial Administrativa Oecusse Ambeno (REAOA). Premiu direitus umanus refere PDHJ fó ba komandatu PNTL ne’ebé temi iha leten ho kriteira maka durante tinan ida nia laran bazeia ba baze de dadus PDHJ hatudu katak laiha keixas husi komunidade sira hasoru Komandu PNTL sira. Ho premio direitus umanus nu’udar meius ida hodi fó motivasaun ba membrus PNTL sira hodi bele hala’o knaar tuir lei no ordem maka vigora iha Timor Leste.

    Durante iha periodu servisu tinan 10 nia laran hahu husi lideransa Provedor sesante Dr. Sebastião Dias nia mandatu no to’o oras ne’e PDHJ hala’o ona servisu hamutuk iha nivel nasional maka ho Parlamentu Nasional no Governu, hanesan, Ministeriu Solidaridade Sosial (MSS), Ministeriu Edukasaun, Ministeriu Administrasaun Estatal (MAE), Ministeriu Justisa no Ministeriu Saúde.

    Enkuantu kooperasaun ho instituisaun estadu maka hanesan Komandu Geral PNTL liu husi Sentru Formasaun PNTL hodi elabora manual direitus umanus ba kadetes membru PNTL no fasilita nafatin treinamentu direitus umanus atu bele kapasita membru PNTL, hodi nune’e membrus PNTL bele hala’o knaar tuir Lei no Ordem, respeita direitus umanus no hala’o knaar tuir prinsípius governasaun di’ak no kooperasaun ho F-FDTL hodi realiza atividade promosaun. PDHJ mos iha akordu kooperasaun servisu ho CAC, Komisaun Funsau Públika, Inspesaun Geral do Estadu hodi realiza treinamentu hamutuk ba funsionariu públiku sira, membrus PNTL no F-FDTL.

    Iha parte sosiadade sivil PDHJ servisu hamutuk ho Asssosiasaun HAK, Fundasaun Mahein, Luta Hamutuk, Luta Hamutuk, Belun, Fundasaun Haburas, Fokupers no mos NGO sira seluk iha nivel Kapital Nasaun RDTL no mos iha Nivel Munisipiu sira. Iha tempu krize 2006 PDHJ servisu hamutuk ho NGO sira hodi establese Join Monitoring Team (JMT) hodi halo monitorizasaun hamutuk ba situasaun direitus umanus iha Timor Leste liu-liu ba situasaun IDPs sira iha Dili no mos iha Distritu sira iha momentu ne’ebá.

    La’os ne’e de’it iha nivel internasional PDHJ hala’o ho KOMNAS HAM Indonesia hodi haree ba asuntu fronteira no mos labarik ne’ebé separa ho sira-nia familia durante konflitu politika hahu iha 1975-1999. Akordu kooperasaun entre PDHJ no KOMNAS HAM Indonesia nia asaun konkreta maka iha tinan 2015 no 2016 realiza reunifikasaun entre labarik hirak ne’ebé separa ho sira nia familia durante konflitu politika 1975-1999 ho sira-nia familia no dialogu entre Estadu Timor Leste ho labarik maka separa ho sira-nia familia nune’e tuir dadus ne’ebé iha katak tinan 2015 ema nain 14 no iha Maiu 2016 ema nain 12. Sesaun dialogu referee bele implementa duni tanba servisu no esforsu makaas husi ekipa umanitaria ne’ebé kompostu husi PDHJ, Gabineti Primeiru Ministru, MSS, ICRC, CVTL, AJAR-TL, Fundasaun Alola, ACbit no Assosiasaun HAK. Ekipa ne’e mos iha kooperasaun diak ho ekipa umanitaria iha Jakarta-Indonesia ne’ebe kompostu husi KOMNAS HAM Indonesia, AJAR Jakarta, KONTRAS no IKOHI nune’e regularmente hala’o koordenasaun hodi buka tuir no identifika labarik Timor oan nebe lakon komunikasaun ho familia sira iha tempu naruk nia laran. Esforsu hirak ne’e nu’udar asaun umanitaria konkreta hodi implementa komitementu Estadu TL no Estadu Indonesia tuir rekomendasaun balun husi Comisaun Verdade no Amizade (CVA) relasiona ho Establesementu Komisaun ba buka ema lakon.

    PDHJ mos halo kooperasaun ho ajensia internasional, nune’e iha tinan 2014 PDHJ hetan tulun finanseiru husi Povu Amerikanu liu husi Estadus Unidus nia Ajensia ba Dezenvolvimentu Internasional USAID iha Timor-Leste. Iha momentu ne’ebá programa refere nu’udar projetu pilotu ho durasaun fulan 18 no primeira vez aplika iha Timor Leste ho benefisiariu maka PDHJ hodi dezeña atu reforsa desentralizasaun no desenvolve instituisaun hodi promove no protege direitus umanus no promove governasaun di’ak iha Timor-Leste. Programa refere ho naran G2G ou Program entre Governo Timor Leste ho Governo Estdos Unidos América no iha tinan 2016 PDHJ sai nafatin benefisiariu ba programa refere.

    PDHJ sai ona membru permanente ba Instituisaun Direitos Humanos Asia Pacific Forum (APF), membru permanente ba International Coordinating Commite (ICC) hahu iha tinan 2008 nune’e mos PDHJ re-akredita fila fali iha tinan 2013 ho estatutu A bazeia ba rezultadu servisu PDHJ nian. Ba kooperasaun ho instituisoens internasionais, PDHJ tenta no buka atu kontinua hametin relasaun no kooperasaun di’ak ho instituisoens hotu-hotu ne’ebé iha kna’ar no mandatu hanesan PDHJ nian. Nune’e, agora daudaun PDHJ iha kooperasaun di’ak ho Instituisoens Nasionais Direitus Humanos iha regiaun ASEAN, ne’ebé PDHJ integra ba Forum Instituisaun Nasional Direitos Humanos ASEAN. PDHJ mos iha kooperasaun di’ak ho membrus Instituisoens Nasionais Direitos Humanos Asia Pacifico Forum (APF) ne’ebé PDHJ mos sai membro. PDHJ mos iha kooperasaun di’ak ho membros Instituisoens Nasionais Direitos Humanos Mundo tomak ne’ebé integra áan iha ICC ou Comite Internacional de Coordenação ne’ebé PDHJ sai membro ho estatuto “A”.

    Hanesan Instituisaun Nasional Direitus Umanus ne’ebé hetan Akreditasaun ho estatutu “A” iha tinan 2008 husi ICC, no depois de tinan 5, iha nia dever hodi submete ba prosessu Reacreditação iha tinan 2013, tuir regras no mekanismu internasionais. Nune’e iha fulan Novembru 2013, PDHJ hetan fila fali Re-akreditasaun, nafatin ho estatuto A. Ida ne’e urgullu ba Estadu Timor Leste tanba hatudu katak PDHJ esforsa-an hodi hametin nafatin nia komitementu servisu ne’ebé di’ak tuir padrão no prinsipius legais no mekanismus internasionais sira maka iha.  PDHJ hanesan Instituisaun Estadu sente satisfeito ho Reacreditação ne,e tanba esforsu ne’ebé PDHJ halo durante ne,e hetan apresiasaun husi ICC maibé ho estatutu A husi ICC PDHJ iha responsablidade boot hodi protégé no promove direitus umanus no promove governasaun di’ak iha Timor Leste nune’e presiza tebes kontribuisaun husi parte hotu-hotu.

    PDHJ mos sai membro Ombudsman Asia nian no mos iha kooperasaun di’ak ho membrus hotu-hotu, nune’e mos PDHJ hola parte iha Ombudsman Regiaun Australasian and Pacific Ombudsman. Timor-Leste hanesan nasaun, no país ne’ebé koalia lian português, PDHJ esforu maka’as hodi estabelese no hametin relasaun servisu hamutuk ho Provedores de Justiça no Comissões Nacionais de Direitos Humanos Países CPLP nian. Nune’e iha tinan 2013 PDHJ integra ona iha Rede de Cooperação entre Instituições Nacionais de Direitos Humanos no Provedores da Justiça Paises Membros CPLP nian, no iha tinan 2014 , PDHJ mak lidera Rede de Cooperação refere.

    Hanesan membru ICC, PDHJ submete tiha ona relatóriu monitorizasaun ba Ajênsia relevantes Organizasaun Nasaun Unidas (ONU) nian iha Zenebra. Durante tinan 10 nia laran PDHJ submete tiha ona nia relatóriu sira hanesan, Universal Periodic Review (UPR) no komplementariu sira. Relatoriu UPR primeiru PDHJ hato’o iha tinan 2011 maibé hahu halo prosesu ba elaborasaun relatoriu iha tinan 2009. Iha momentu ne’ebá PDHJ servisu hamutuk ho NGO nasional hamutuk 55 hodi halo elaborasaun ba Universal Periodic Review (UPR) no relatoriu UPR ba dala rua PDHJ hato’o ba ONU iha tinan 2015. PDHJ mos hato’o relatoriu komplementariu   Konvensaun kona-ba Direitu Labarik iha tinan 2015, Konvensaun kona-ba Halakon Forma Diskriminasaun Hotu-Hotu Hasoru Feto primeiru iha tinan 2009 no relatoriu ba daruak iha tinan 2015. PDHJ hato’o mos relatoriu Konvensaun Internasionál kona-ba Protesaun ba Direitu Traballadór Imigrante no sira-nia Família iha tinan 2015.

    Ho maneira ida ne’e, PDHJ halo ona esforsu ne’ebé kontribui ona hodi hadia estandarte moris ba nia populasaun barak no halo sira viavel liu tanba komunidade internasional.

    Mezmu nune’e PDHJ sempre posivel atu hadia-an no sei asegura katak PDHJ sei desenvolve di’ak liu tan iha futuru. Ha’u kontente no honradu hodi lidera instituisaun ne’ebe forte  hanesan PDHJ dadauk ne’e. Ida ne’e mak rezultadu husi ambisaun, servisu maka’as no kapasidade husi ami nia funsionáriu sira ne’ebe motivadu los maibé kontribuisaun signifikantes sempre konta mos ema hotu nia kontribuisaun maske ki’ik no oituan maibé kontributivu hodi hadia PDHJ hodi asegura nafatin prinsipiu governasaun di’ak hodi tane a’as no dignifika ema hotu nia direitus umanus iha Timor Leste.

    Kona-ba dezenvolvimento institusional, PDHJ kontinua dezenvolve-an em termus de kapasitasaun rekursus umanus, ne’ebé sai nafatin programa prioridade ba instituisaun, nune’e funcionários sira bele iha kapasidade no habilidade naton atu hala’o sira nia kna’ar. Desde tinan 2010, PDHJ hetan apoio husi UNDP, servisu hamutuk ho OHCHR (Alto Comiariado Nações Unidas ba Direitos Humanos) iha Genebra, no SIDA (Sueçia) no mos Governo Nova Zelândia, fasilita projetu ida hanaran “Human Rights Capacity Building” iha momentu ne’ebá ajuda no fó apoiu ba treinamentu no formasaun funsionáriu sira PDHJ nian iha rai laran nune’e pojetu refere remata iha tinan 2014. Nune’e mos iha tinan 2016 PDHJ foin ba dahuluk membru ba FDCH nune’e espera katak  PDHJ bele hetan oportunidade hodi partisipa formasaun teknika no espesializadas tuir aria servisu PDHJ

    Durante PDHJ nia ezistensia hasoru dezafios oi-oin ezemplu ida maka orsamentu geral estadu ne’ebé aloka ba PDHJ ki’ik tebes. Ezemplu iha tinan 2014 orsamentu estadu PDHJ ho total $ 1,512.000, iha tinan 2015 orsamentu hamutuk $ 1,411,000 no tinan 2016 orsamentu geral estadu ba PDHJ hamutuk $ 1.479.000.

    Orsamento estadu ne’ebé aloka ba PDHJ la sufisiente no adekuadu ida ne’e inpaktu tebes ba PDHJ atu halao knaar ho independénsia no imparsialidade ho excelente hanesan instituisaun estado ne’ebe iha poder atu superviziona no fiskaliza servisus no knaar poderes públiku sira, nune’e mos oinsa proteje no promove direitus umanus sidadaun hotu nian ho di’ak no promove governasaun di’ak tuir prinsipius governasaun di’ak.

    Maske em geral kooperasaun entre instituisoens sira ho PDHJ lao di’ak, maibé sei iha instituisoens balun ne’ebé seidauk komprende ho di’ak kna’ar no poder PDHJ nian, nune’e rekomendasaun balun ne’ebé PDHJ rekomenda ou surat ruma PDHJ haruka ba, sira la tau importánsia no konsiderasaun atu implementa no responde, balun mos implementa rekomendasaun husi PDHJ, maibe la fó hatene ba Provedor kona-ba implementasaun. Tanba tuir Lei 7/2004 kona-ba Estatutu PDHJ nian, órgauns kompetentes hotu ne’ebe simu rekomendasaun husi Provedor, iha dever legal atu implementa iha periodu loron 60 no informa ba Provedor kona-ba implementasaun ne’e.

    Dezafiu seluk mos tuir politika VI Konstitusional hahu iha tinan 2016 hahu implementa desentralizasaun iha parte finansas ba ajensia autónoma sira maibé hanesan Provedor rekoñese katak oras ne’e dau-daun PDHJ seidauk iha rekursus umanus ne’ebé adekuadu em termus de kuantidade no kualidade.

    Iha biban kmanek ne’e hakarak hato’o ha’u nia apresiasaun ba Parlamentu Nasional, Governu no entidades tomak nia apoiu no suporta hotu ba PDHJ durante tinan 12 nia laran. Ha’u mos hakarak agradese ba parseiru dezenvolvimentu sira ne’ebe mak servisu hamutuk durante tinan hirak ne’e, inklui parseiru sosiedade sivil no organizasaun internasional sira. Partikularmente apresia no agradese wain ba Estadus Unidos Amerika liu husi Ajénsia ba Dezenvolvimentu Internasionál ninian husi Estados Unidus (USAID) no ninia parseirus ba implementasaun Management Sciences for Development, Governu Española, AUSAID, IOM no Caritas Australia iha tinan 2006-2014 fó apoiu ba PDHJ.

    Agradese mos Governu Novazelandia, UNDP/OHCHR, ICC no APF, UNMIT, Embaixada Portugal iha Timor Leste, Unidade Diretos Humanos Nasaun Unidas iha Timor Leste, Uniaun Europeia, media nasional hanesan RTTL-ep, Timor Post, Diario Nasional, STL selu-seluk tan inklui media internasional no komponente hotu-hotu ne’ebé maka ami la konsege temi iha biban kmanek ida ne’e.

    Ami konsiente katak PDHJ nia servisu sei la posivel tuir ema hotu nia mehi se la konta ho imi hotu nia kontribuisaun no servisu hamutuk no ami sempre nakloke atu kontinua halo kooperasaun ho komponentes hotu. PDHJ presiza tebes ema hotu nia apoiu ho tulun hodi promove no proteje direitus humanus, hametin integridade no promove governasaun di’ak iha Timor-Leste iha tinan 12 liu ba, oras ne’e no iha futuru.

    Iha biban kmanek ida ne’e mos agradese ba parte tomak ne’ebé bele marka prezensa iha fatin ida ne’e hodi selebra aniversariu PDHJ. Nune’e espesial agradese ba Ministeriu Solidaridade Sosial ne’ebé disponivel tebes hodi oferese salaun enkontru MSS hodi nune’e PDHJ bele realiza seremonia ida ne’e. OBRIGADO.