• Labarik Lakon Iha Tempu Okupasaun Indonesia Nain 15 Hasoru Familia Iha TL

    Dili – Iha loron 20 Novembru 2017, Ekipa Traballu ba Reuni entre “Labarik Lakon” ho sira nian familia, fasilita tan reuni ka hasoru malu fali entre “Labarik Lakon” ka Labarik Separadu nain 18 (Nain 3 reuni iha tinan kotuk ba no agora dadaun hanesan akompañador ba ema lakon sira ne’ebé mai agora) ho sira nian familia.

     

    Labarik sira ne’e, nain 15 ( feto 3 no mane 12), ekipa traballu hetan iha (Makasar nain 5, Palopo nain 8, Jakarta Timur nain 1, Cirebon nain 1. Entertantu ba sira nia familia nain 15 ne’ebé ekipa traballu konsege identifika iha Munisipiu Lautem (Ilomar), Manufahi (Same Villa-Holarua), Ermera (Atsabe, Hatolia), Ainaro (Maubesse), Baucau (Baguia, Quelekai), Liquisa (Maubara), Aileu (Lequidoe), Viqueque ( Ossu, Uatolari) no Dili (Nain Feto-Lahane Oriental).

     

    Provedor Dr. Silvério Pinto Baptista iha konferensia press hateten, aktividade reuni iha fulan Novembru ne’e núdar aktividade ba dala 4 ne’ebé ekipa traballu iha Timor Leste hanesan PDHJ, CNC, AJAR Timor-Leste, ICRC , HAK , Gabinete Prezidente Republika, Cruz Vermelha, Fundasaun Alola, ACBIT, KBRI, Imigrasaun, ANATL, no husi Parte estadu Indonesia mak hanesan Komnas HAM Indonesia, Kontras Sulawesi Selatan, AJAR Jakarta, IKOHI, ELSAM, Kemenlu Indonesia buka no fasilita reunifika ho nia familia iha Timor Leste.

     

    Ho aktividade reuni ida ne’e, maka ekipa traballu realiza ona reuni entre labarik sira ne’ebé lakon iha tempu okupasaun Indonesia ho sira nian familia ba dala 4 ho total “Labarik” nain 55.

    Iha tinan 2014 ekipa traballu fasilita reuni “Labarik” nain 15, no iha Tinan 2016 dala rua mak iha fulan Maiu nain 12, no fulan Novembru nain 13 e ba Fulan Novembru 2017 nain 15 ( Feto nain 3 no mane 12).

     

    Provedor hatutan, hanesan ita hotu hatene katak, tuir CAVR deskobre iha ninian relatoriu CHEGA!, katak labarik nain 4.000 resin mak iha tempu okupasaun Indonesia haketak tiha husi sira nia familia ka lakon tanba rekrutadu husi ABRI/TNI hodi sai TBO (tenaga bantuan operasi), militar Indonesia sira foti forsadu husi inan aman no rekrutadu husi organizasaun ho misaun relijiozu sira.

     

    Labarik sira ne’ebé agora adultu ka boot hotu ona hela namkari iha sidade Indonesia. Sira núdar timor oan ne’ebé sai boot no formadu tiha ho identidade foun. Sira nia naran troka tiha ona hamutuk ho relijiaun ne’ebé barak liu sai núdar muslumanus/islam.

     

    Ema sira ne’ebé foti no lori sira husi Timor-Timur (tempu Indonesia), balu konsege sai “inan-aman hakiak” ne’ebé diak, tanba trata labarik sira ne’e ho diak no fó eskola. Maibe barak husi labarik sira ne’ebé ema foti ho otas kiik (idade/tinan 5 to’o 14) lori tiha ba Indonesia moris a’at no susar. Sira barak mak la hetan edukasaun diak no abandonadu iha sidade sira iha Indonesia, nune tenki moris susar husi fatin ida ba fatin seluk. Sira mos agora barak mak kaben ka hari’i uma kain ona, no iha oan no bei oan. Sira ema Timor-oan ne’ebé moris ho sidadaun Indonesia.

     

    Labarik lakon núdar problema direitu umanus iha tempu passadu. Ne’e núdar violasaun direitu umanus ida, tanba labarik sira ne’e forsadu sai TBO ka involve iha funu laran iha momentu sei labarik, lakon ka haketak husi inan-aman, no laiha biban atu dezenvolve sira nia moris sosiu-kultura tuir identidade rasik. No problema ne’e núdar responsabilidade ba Estado Indonesia hamutuk ho Timor-Leste atu bele buka solusaun ka rezolve problema ne’e, tuir rekomendasaun relatoriu CAVR no CVA (Comissão verdade e Amizade), “esplika Provedor”

     

    Solusaun ba problema ne’e mak oinsa labarik sira ne’e bele hetan fali sira nian familia original. Tanba labarik hotu iha direitu atu hatene sira nian familia rasik. Biar katak labarik sira ne’e boot hotu ona ho identidade foun (naran, relijiaun, sidadania, kultura), maibé sira iha direitu atu hatene no hasoru malu fali ho sira nian inan-aman ka familia. Laos sira nia hakarak mak sira sai nune, maibé tanba funu mak hodi sira sai núdar “Timor-oan ho identidade Indonesia”. Ne’e duni, Estado rua ne’e iha responsabilidade atu prenxe sira nia direitu ne’e.

     

    Labarik lakon ne’e laos refujiadu ka lao rai ba ema nia rai. No programa reuni ne’e la hanesan ho repatriasaun. Ekipa traballu buka no lori sira mai Timor-Leste ne’e atu hasoru-malu fali ho familia, laos fila-hikas no hela ona iha Timor-Leste. Importante mak sira koñese no hatene fali sira nia inam-aman ka familia rasik. Kona-ba sira atu hela iha ne’ebe no sai sidadaun saida (Indonesia ka Timorense) ne’e depende sira. Ne’e laos asuntu direitu ne’ebé ekipa traballu trata.

     

    Labarik sira ne’e dezeja ba Governu Timor-Leste no Indonesia atu bele konsidera sira nia estatutu ne’e espesial (tanba laos sira nia hakarak mak sira núdar Timor-oan sai sidadaun Indonesia, maibé tanba funu no tanba ema mak foti sira), hodi nune’e bele oferese fasilidade espesial atu sira bele mai vizita sira nian familia ho fasil, hanesan maluk sira ne’ebé hela iha fronteira Timor-Leste ho Indonesia ne’ebé uza deit boarding pass no la persiza vistu hodi atravesa ronteira. Tanba sira iha nesesidade boot atu rekopera fali “lassu/tali familiar”, nune’e fronteira labele hatodan sira nian hakarak ne’e. Barak husi sira mak moris kiak no naton deit iha Indonesia, nune’e presu vistu sei sai bareira atu sira bele hametin “lassu familiar”.

     

    Aktidade reuni ba dala 4 ne’e, hetan mos apoiu finanseiru husi Governu rua (Indonesia ho Timor-Leste). Husi parte Timor-Leste, Orsamentu Husi OJE PDHJ nian ( kobre ba tiket bali –Dili PP, Konsumu, no trasporte) , husi parte CNC ( Fatin no Konsumu, trasporte ba Municipiu), ICRC no Cruz Vermelha (Uang saku, osan sosa alimentasaun ba SC ho nia familia no trasporte ba Municipiu), no sira seluk Apiu Trasporte hodi apoiu no tula SC sira durante no ba Municipiu. No husi parte Indonesia, Kementrian Luar Negeri (Kemenlu) finansia kustu viajen aviaun husi hela fatin iha Indonesia mai Bali (PP) . Alende ne’e, SC sira hetan Vistu Livre tama mai Timor Leste liu husi koperasaun ho MNEC no Ministeriu Interior (Imigrasaun TLS).