• Labarik Lakon Sira Iha Tempu Funu Hasoru Malu Fali Tan Ho Sira Nian Familia

    Dili- Iha loron 14 fulan Novembru tinan 2016, Provedor Interino atual Adjuntu Provedor ba area Direitus Umanus, Dr. Horacio de Almeida iha konferensia ba imprensa hateten katak, atividade reuni iha fulan Novembru nudar atividade ba dala rua ne’ebé ekipa trabalhu kompostu husi PDHJ, Komnas HAM-Indonesia, Kontras Sulawesi Selatan, AJAR, HAK, CVTL, ICRC, Fundasaun Alola no ACbit, kontinua hala’o esforsu hodi realiza tan reuni familia ba Labarik Lakon” ka “Labarik Separadu” ho sira nian familia durante tempu okupasaun Indonesia iha Timor-Leste.

    Provedor Interino hatutan katak, aban (iha loron 15 Novembru), ekipa trabalhu ba reuni entre “labarik lakon” ho sira nia familia, fasilita tan reuni ka hasoru malu fali entre “labarik lakon” ka “labarik separadu” nain 13 ho sira nian familia. Sira (Labarik Lakon Red) to’o iha Dili-Timor-Leste ho aviaun Sriwijaya husi Denpasar-Indonesia ne’ebé akompanha husi membru ekipa trabalhu balun husi Indonesia. Durante semana ida iha Timor-Leste, labarik sira ne’e ba hasoru malu ho sira nian familia iha Munisipiu ida-idak, no fila fali ba Indonesia iha loron 22 Novembru 2016.

    Iha konferensia ba imprensa, Provedor Interino esplika katak, labarik sira ne’e ka (agora adultu ona) ekipa trabalhu hetan nain 9 iha Sulawesi no nain 4 hetan iha Java Oeste (Jawa Barat). Entretantu husi Labarik sira nian familia iha Timor-Leste, ekipa trabalhu identifika iha Atelari, no Quelicai Munisipiu Baucau, Ossu, Uatulari, Bikari Munisipiu Viqueque, Luro Munisipiu Lautem, Sananain Munisipiu Manatuto, Poetete Munisipiu Ermera, Babulo, Akadiruhun, Fahiluhan Munisipiu Manufahi.

    Ho atividade reuni ida ne’e, mak ekipa trabalhu realiza ona reuni entre labarik sira ne’ebé lakon iha tempu okupasaun Indonesia ho sira nia familia ba dala 5 ho total “Labarik” nain 39. Iha tinan 2014 ekipa trabalhu fasilita reuni “Labarik” nain 7, iha tinan 2015 fasilita reuni “Labarik” nain 15 no iha fulan Maiu 2016 nain 12, no fulan Novembru nain 13.

    Provedor Interino esplika katak, hanesan ita hotu hatene katak, tuir CAVR deskobre iha ninian relatoriu CHEGA katak, labarik nain 4.000 resin mak iha tempu okupasaun Indonesia haketak tiha husi sira nia familia ka lakon tanba rekrutadu husi ABRI/TNI hodi sai TBO (Tenaga Bantuan Operasi), militar Indonesia sira foti forsadu husi inan aman no rekrutadu husi organizasaun ho misaun relijiozu sira. Labarik sira ne’ebe agora adultu ka boot hotu ona hela namkari iha sidade Indonesia. Sira nudar timor-oan ne’ebe sai-boot no formadu tiha ho identidade foun. Sira-nian naran troka tiha ona hamutuk ho relijiaun – ne’ebe barak liu sai nudar muslumanus/islam.

    Ema sira ne’ebé foti no lori sira husi Timor-Timur (tempu Indonesia), balu konsege sai “inan-aman hakiak” ne’ebé diak, tanba trata labarik sira ne’e ho diak no fo’o eskola. Maibe barak husi labarik sira ne’ebé ema foti ho otas kiik (idade/tinan 5 to’o 14) lori tiha ba Indonesia moris a’at no susar. Sira barak mak la hetan edukasaun diak no abandonadu iha sidade sira iha Indonesia, nune tenki moris susar husi fatin ida ba fatin seluk. Sira mos agora barak mak kaben ka hari’i uma-kain ona, no iha oan no bei-oan. Sira ema Timor-oan ne’ebé moris ho identidade Indonesia.

    Labarik lakon nudar problema direitu umanus iha tempu passadu. Ne’e nudar violasaun direitu umanus ida, tanba labarik sira ne’e forsadu sai TBO ka involve iha funu laran iha momentu sei labarik, lakon ka haketak husi inan aman, no laiha biban atu dezenvolve sira-nian moris sosiu-kultura tuir identidade rasik. No problema ne’e nudar responsabilidade ba Estado Indonesia hamutuk ho Timor-Leste atu bele buka solusaun ka rezolve problema ne’e tuir rekomendasaun relatoriu CAVR no CVA (Comissão verdade e Amizade).

    Solusaun ba problema ne’e mak oinsa labarik sira ne’e bele hetan fali sira nian familia original. Tanba labarik hotu iha direitu atu hatene sira nian familia rasik. Biar katak labarik sira ne’e boot hotu ona ho identidade foun (naran, relijiaun, sidadania, kultura), maibe sira iha direitu atu hatene no hasoru malu fali ho sira nian inan-aman ka familia. Laos sira nian hakarak mak sira sai nune, maibe tanba funu mak hodi sira sai nudar “Timor-oan ho identidade Indonesia”. Ne’e duni, Estado rua ne’e iha responsabilidade atu prenxe sira-nian direitu ne’e.

    Labarik lakon ne’e laos refujiadu ka lao-rai ba ema nian rai. No programa reuni ne’e la hanesan ho repatriasaun. Ekipa Traballu buka no lori sira mai Timor-Leste ne’e atu hasoru-malu fali ho familia, laos fila-hikas no hela ona iha Timor-Leste. Importante mak sira koñese no hatene fali sira nian inam-aman ka familia rasik. Kona-ba sira atu hela iha ne’ebe no sai sidadaun saida (Indonesia ka Timorense) ne’e depende sira. Ne’e laos asuntu direitu ne’ebe Ekipa Traballu trata.

    Labarik sira ne’e dezeja ba governu Timor-Leste no Indonesia atu bele konsidera sira-nian estatutu ne’e espesial (tanba laos sira nian hakarak mak sira nudar Timor-oan sai sidadaun Indonesia, maibe tanba funu no tanba ema mak foti sira), hodi nune bele oferese fasilidade espesial atu sira bele mai vizita sira nian familia ho fasil, hanesan maluk sira ne’ebe hela iha fronteira Timor-Leste ho Indonesia ne’ebe uza deit “boarding pass” no la persiza vistu hodi atravesa fronteira.  Tanba sira iha nesesidade boot atu rekopera fali “lassu/tali familiar”, nune fronteira labele hatodan sira nian hakarak ne’e. Barak husi sira mak moris kiak no naton deit iha Indonesia, nune presu vistu sei sai bareira atu sira bele hametin “lassu familiar”.

    Atu remata Provedor Interino informa katak, atidade reuni ba dala ne’e, hetan mos apoiu finanseiru husi governu rua (Indonesia ho Timor-Leste). Husi parte Timor-Leste, Ministerio Solidariedade Sosial aforese osan ho montante USD 15.300, ne’ebé sei uza ba selu kustu viajen no atividade hotu durante semana ida iha Timor-Leste. No husi parte Indonesia, Kementrian Luar Negeri (Kemenlu) finansia kustu viajen aviaun husi Makassar mai Dili ba “labarik” nain 9. Alende ne’e, membru ekipa traballu sira seluk mos kontribui fasilidade ka material ka osan tuir ida-ida nian kbiit ba realizasaun aktividade ne’e.