• OBSERVASAUN JERÁL BA MOVIMENTU NO ATIVIDADE DIÁRIA IHA POSTU ADMINISTRATIVU VERA CRUZ, MUNISÍPIU DILI RELASIONA HO IMPLEMENTASAUN ESTADU EMERJÉNSIA FAZE DATOLUK HODI RESPONDE SURTU COVID-19

    Iha loron 15 to’o 16 Juñu 2020, ekipa fiskalizasaun PDHJ, halo observasaun situasaun jerál iha kampus Universidade Dili no halo entrevista ho Terseiru Vise Reitór asuntu estudantil (UNDIL), Sr. Hugo Lourenço da Costa, kona-ba prosesu aprendijajen ne’ebé hahú ona.Sr. Hugo Lourenço da Costa informa katak parte universidade foti desizaun hodi reativa fila-fali aula tanba hareé katak governu liuhusi Primeiru Ministru, fó ona flexibilidade ba eskola no igreja atu hahú hikas fali atividade hanesan baibain maibé tenke kumpre nafatin regras saúde nian hanesan: fase liman beibeik ho sabaun, uza máskara no halo distansiamentu sosiál. Difikuldade ne’ebé universidade hasoru mak orsamentu operasionál hodi garante funsionamentu administrativu no aprendijajen iha tempu hirak tuir mai. Ita hotu hatene katak universidade privadu funsiona ho di’ak bainhira estudante sira ativu iha aula hodi kontinua kontribui orsamentu ba rejistu estudante foun no osan fulan nian. Kuaze 80% funsionamentu universidade depende ba kontribuisaun husi estudante. Tanba ne’e, kuandu aula suspende hela deit, sei fó impaktu ba universidade. Durante impelementasaun estadu emerjénsia faze dahuluk no daruak, parte universidade hato’o ona pedidu ba Ministru Ensinu Superiór hodi husu apoiu liuhusi kreditu/subsídiu ne’ebé sei uza hodi garante funsionamentu prosesu aprendijajen maibé Ministru Ensinu Superiór ate noticias ne’e hatun seidauk fó resposta. Tuir mai, governu promete tan atu realiza klase online durante estadu emerjénsia maibé to’o agora laiha implementasaun.

    Reitór Universidade Dili halo ona enkontru ho Ministru Ensinu Superiór antes reativa aula. Iha enkontru ida ne’e, hato’o mós problema hirak ne’ebé temi ona iha leten. Haktuir rekomendasaun husi Ministériu Saúde, kampus prepara ona fasilidade hanesan: tanki hodi enxe bee atu fase liman, sabaun no thermo scanner. Kona-ba máskara, estudante ho dosente rasik mak prepara. Seguransa kampus nian, sempre fó instrusaun ba estudante sira atu kumpre nafatin regras saúde hanesan temi ona iha leten. Iha biban ida ne’e, ekipa fiskalizasaun halo mós entrevista ho estudante na’in 3 mak hanesan: João Nunes, Ângela Sistiana da Costa no Ananias Pinto. Estudante hirak ne’e informa katak presiza apoiu máskara ba estudante sira tanba laiha posibilidade ba estudante hotu atu sosa Máskara hela deit, presiza prepara sabaun sufisiente hodi fase Liman no presiza koordenasaun di’ak entre Ministériu Ensinu Superiór ho Ministériu Saúde hodi prepara kondisaun hotu antes reativa aula. Husi observasaun ekipa fiskalizasaun nota katak estudante barak mak la uza Máskara no la kumpre distansiamentu fiziku.

    Iha loron 16 Juñu 2020, ekipa fiskalizasaun kontinua halo observasaun no entrevista ho Komandante PNTL Munisípiu Dili (Sr. Armando Monteiro) relasiona ho asaun manifestasaun ne’ebé halo husi estudante universidade sira iha Embaixada Indonézia nia oin. Komandante ne’e informa katak Polísia la bandu sidadaun ida atu halo manifestasaun maibé tenke kumpre lei hirak ne’ebé iha antes halo manifestasaun. PNTL Munisípiu Dili halo intervensaun hodi hapara no halo kapturasaun ba estudante hirak ne’e tanba laiha karta koñesementu ba Komando PNTL Munisípiu Dili. Haktuir ba Lei No.1/2006, kona-ba Liberdade ba Reuniaun no Manifestasaun, hosi 8 Fevereiru hateten katak ema ka grupu ne’ebé atu halo manifestasaun tenke aprezenta karta loron 4 antes no karta refere tenke hetan asinatura husi responsavel/koordenadór grupu na’in 5. Komando Munisípiu Dili kaptura estudante na’in 14 hodi submete ba prosesu investigasaun. Detensaun sei dura durante oras 72 hodi submete ba primeiru interrogatóriu iha Tribunál Distritál Dili. Durasaun detensaun ida ne’e, haktuir orientasaun husi Ministériu Públiku. Komandante ne’e informa mós katak koordenadór manifestasaun ho naran MM la hatudu identidade liuhusi dokumentu komprovativu hanesan: Kartaun Eleitorál, BI ou Sertidaun ruma. Komandante ne’e informa tan katak estudante MM kuaze dala 6 ona hetan kapturasaun tanba involvimentu iha manifestasaun maibé nunka hatudu identidade hanesan temi ona iha leten.

    Iha tempu hanesan, ekipa fiskalizasaun halo mós entrevista ho MM no CdJ iha Sela Polísia Komando PNTL Munisípiu Dili. Sira informa katak manifestasaun ne’ebé sira halo iha loron 15 Juñu 2020, maizumenus tuku 09:00 dadeer iha Embaixada Indonézia, hanesan asaun solidariedade ba povu Papua Oeste ne’ebé sempre hetan diskriminasaun, eksploitasaun no violasaun direitus umanus husi autoridade Indonézia liuhusi forsa militár no polisiál. Husu ba Governu Indonézia atu halo referendum ba povu Papua hodi determina sira nia hakarak. Manifestasaun ida ne’e halo durante 30 minutu depois hetan kedas intervensaun husi Polísia hodi halo kapturasaun. Bainhira halo kapturasaun, oknum PNTL balun halo agresaun fíziku no hasain liafuan mál trata ka tolok hasoru estudante sira. MM informa katak loos duni sira la halo karta koñesementu ba Komando PNTL Munisípiu Dili tanba esperiénsia hatudu katak bainhira halo karta, Polísia sempre impede hodi halo intervensaun antes, nune’e manifestasaun sei la la’o ho susesu. Durante iha Sela laran, hetan hahán no bee, família bele vizita no lahetan agresaun fíziku husi Polísia. Kona-ba nasi kotak ne’ebé sira simu, dalaruma etu ladún tasak no kolega balun la han sosis/ayam potong. Bainhira sira informa ba Polísia kona-ba asuntu ne’e, Polísia hateten katak hahán mak hanesan ne’e ona. Laiha tan opsaun seluk tanba Polísia halo kontratu ho Restorante hodi fornese hahán ba detidu. Menu ne’e restorante mak hatene. Problema seluk iha Sela Polísia Munisípiu Dili mak bee la sufisiente atu uza ba númeru detidu ne’ebé barak.

    Sela Detensaun Munisipiu Dili, Kampus UNDIL