Dili, 07 Abril 2025 – Provedór Direitus Umanus no Justisa, Virgílio da Silva Guterres ‘Lamukan’, ofisialmente loke formasaun loron lima kona-ba Direitus Umanus no Polísia Nasionál Timor-Leste (PNTL) ba ofisiál na’in 25 husi Unidade Polísia Marítima. Treinamentu ne’e hala’o iha Sentru Formasaun Polísia Comoro nian iha Dili hahú hosi loron 7–11 fulan-abríl tinan 2025.
Iha ninia diskursu abertura, Provedór subliña instituisaun nia papél nu’udar órgaun independente ida ne’ebé hetan mandatu atu tau matan ba entidade públika sira no rezolve sidadaun sira-nia keixa, liuliu kona-ba instituisaun estadu nian.
“PNTL, F-FDTL, no Guarda Prizionál mak entidade tolu ne’ebé temi klaru iha Lei No. 7/2004 nu’udar ámbitu mandatu Provedór nian. Hirak ne’e mak instituisaun sira ne’ebé ita-nia servisu foka liuliu,” dehan Guterres.
Nia nota katak, tantu iha Timor-Leste no globalmente, dalabarak instituisaun polísia sira sai proeminente iha relatóriu sira kona-ba violasaun direitus umanus—mezmu iha nasaun sira ho demokrasia ne’ebé estabelesida ona. Realidade ida-ne’e destaka nesesidade kontínua ba formasaun direitus umanus no responsabilizasaun institusionál ne’ebé boot liu iha instituisaun sira ne’ebé iha papel ba implemen
Guterres fó hanoin ba partisipante sira kona-ba Artigu 147 Konstituisaun, ne’ebé estabelese enkuadramentu legál ba Polísia Nasionál. “Artigu 147 trasa prinsípiu xave rua: dahuluk, polísia tenke tane aas legalidade demokrátiku no garante seguransa interna lahó afiliasaun polítika, daruak, prevensaun krime tenke respeita nafatin direitus umanus.”
Nia esplika katak prezensa polísia nian iha manifestasaun públika sira la’ós atu suprime (halo presaun) maibé atu salvaguarda sidadaun sira-nia direitu konstitusionál, inklui direitu atu protesta, greve, no espresa opiniaun sira ho livre—elementu sentrál sira hosi demokrasia ida ne’ebé funsiona. Maibé, manifestasaun sira mós tenke respeita orden públika, no polísia maka responsavel atu garante seguransa públika no prevene distúrbiu sira.
Reflete kona-ba Timor-Leste nia luta istória, Guterres destaka nasaun nia papél simbóliku hodi promove direitus umanus. “Iha tinan 1999, Nasoins Unidas mai atu ajuda povu Timor ezerse sira nia direitu ba autodeterminasaun. Iha loron 20 fulan maiu, iha Tasi Tolu, mundu sai sasin ba moris hikas nasaun ida ne’ebé hamriik hanesan lilin ki’ik ida ne’ebé nabilan naroman kona-ba importánsia direitus umanus iha mundu tomak,” nia hateten. “Direitus umanus ne’e la’ós rezerva ba ema sira ne’ebé maka iha kbiit ka riku sira de’it – maibé nia universál.”
Nia salienta katak formasaun ida ne’e krusial ba hametin profisionalizmu Polísia Marítima nian no garante sira nia asaun bazeia nafatin iha lei no respeitu ba direitus umanus.
“Direitus umanus la’ós estranjeiru ba ita—maibé hanesan parte integrante ida husi povu Maubere nia luta naruk ba ukun rasik-an,” nia konklui.
Nune’e mós ko’alia iha eventu ne’e, Komandante Formasaun Polísia Arquimino Ramos hato’o apresiasaun ba Provedoria ho nia ekipa ne’ebé bele fasilita formasaun ne’e. Nia husu ba ofisiál sira hotu, husi ajente sira to’o superintendente sira, atu partisipa ho ativu no tau formasaun ho sériu.
“Formasaun ida ne’e kontinua esforsu ne’ebé ita hahú liu husi MoU entre PNTL ho PDHJ. Esensiál tebes atu halo prevensaun ba krime enkuantu respeita sidadaun nia direitu ba sirkulasaun livre,” dehan Komandante Ramos. “Polísia ténke defende públiku nia direitu ba seguransa, kondisaun moris ne’ebé di’ak, no hakmatek. Liuhusi formasaun ne’e, ami hakarak hamenus violasaun direitus umanus no hadi’a PNTL nia profisionalizmu, disiplina, no konduta tuir lei.”
Treinamentu loron lima ne’e fasilita hamutuk husi formadór sira husi PDHJ, PNTL, no Unidade Asesoria Direitus Umanus Nasoins Unidas (UADU). Ida-ne’e hakarak hasa’e kapasidade no profisionalizmu hosi Unidade Polísia Marítima nian hodi tane aas no proteje direitus umanus iha sira nia operasaun loroloron nian.
This post is also available in: English